Oblast srednjovekovnog Rasa je područje u slivu gornjeg toka reke Raške, omeđena visokim bregovima i planinskim površinama, koje približno odgovara današnjoj teritoriji opštine Novi Pazar. Na severu se pruža do padina Golije, na zapadu do ruba Pešterske visoravni, a prema jugu je, svojim pobrđima, zatvara planina Rogozna.

Sredinom 12. veka, u Rasu se nalazila srpska posada. Raški veliki župani su igrali političku igru u složenim odnosima, diplomatskim i često sukobljenim, između ugarskog kraljevstva koje se nalazilo na severu i vizantijske države.

I u tim laviranjima između Ugarske i Vizantije, oni su se pridruživali tokom prve polovine 12. veka velikim ratovima koje je Ugarska vodila protiv Vizantije. Međutim, u velikoj ofanzivi cara Manojla, oko 1150. godine, u borbama na reci Tari, Srbi su poraženi i veliki župan je morao da daje pomoćne odrede Manojlu.

Odredi srpskih vojnika koje je veliki župan bio dužan da šalje vizantijskom caru učestvovali su sredinom sedme decenije 12. veka u borbama protiv Ugarske, kod Zemuna i Beograda. Upravo u to vreme došlo je do važnih promena u unutrašnjim odnosima u Srbiji. Tada se prvi put javlja ime Stefana Nemanje.

Stefan Nemanja je bio najmlađi Zavidin sin i imao je tri brata: Tihomira, Stracimira i Miroslava. Budući da su Srbi bili potčinjeni Vizantiji, titulu velikog župana car Manojlo Komnin dodelio je najstarijem Tihomiru, a ostaloj braći manje udeone kneževine na istoku zemlje.

Upravljajući prostranom oblašću na granici sa Vizantijom, gde su prolazili važni putevi, Nemanja je imao priliku da se lično sretne sa carem Manojlom Komninom. Možda je to razlog više što je Nemanja, u odnosu na braću, bio u posebnoj milosti kod cara.

Ohrabren carevom naklonošću, Nemanja je sve više pokazivao težnju za osamostaljivanjem. Međutim, njegov način vladanja, kao i podizanje zadužbine u Toplici, za koju nije tražio dozvolu od velikog župana Tihomira, izazvali su veliko nezadovoljstvo njegove braće. Neprijateljski raspoloženi, oni su ga pozvali na odgovornost i zatočili u pećini.

Legenda kaže da se molitvama upućenim Svetom Đorđu izbavio iz pećine. Posle tog čudesnog  izbavljena, došlo je do oružanog sukoba sa braćom u koji se umešala i Vizantija, ali ovoga puta protiv Nemanje. Odlučujuća bitka se odigrala kod sela Pantina na Kosovu. Iz tog okršaja Nemanja je izašao kao pobednik i postao srpski veliki župan.  

Što silom oružja, što diplomatskom veštinom, uspeo je da objedini srpske zemlje i postavi temelj na kome je počivala srednjovekovna država u narednim stolećima. Posle smrti Manojla Komnina, u savezu sa Mađarima krenuo je da vojnom silom zaposedne susedne vizantijske oblasti.

U leto 1189. godine, u Nišu je Stefan Nemanja otpočeo pregovore sa rimsko-nemačkim carem Fridrihom I Barbarosom, koji je pošao u Treći krstaški rat, predlažući mu akciju protiv Vizantije. Krstaši nisu imali sreće, a Barbarosa se nedugo zatim utopio u jednom potoku.

Međutim, posle bitke na Moravi, 1190. godine, uspostavljen je mir između Srbije i Vizantije. Diplomatski odnosi su učvršćeni brakom između Nemanjinog sina Stefana i vizantijske princeze Evdokije, ćerke budućeg cara Aleksija III Anđela. Nakon što je stupio na presto, car Aleksije je svom zetu Stefanu dodelio zvanje sevastokratora, koje je po rangu bilo odmah posle cara i despota.

Srpski veliki župan Stefan Nemanja sa suprugom Anom je imao tri sina. Najstarijem sinu Vukanu poverio je na upravu Zetu. Srednjeg sina Stefana je pripremao za svog naslednika, a najmlađem Rastku bila je namenjena uprava nad Humom. Rastko je veoma mlad otišao na Svetu goru, gde se zamonašio i dobio ime Sava.

Marta 1196. godine, Stefan Nemanja je odlučio da preda presto svom sinu Stefanu. Na državnom saboru u Petrovoj crkvi na kome je izvršena smena na prestolu, Nemanja i njegova žena Ana su se zamonašili i uzeli imena Simeon i Anastasija.

Posle nepune dve godine, Nemanja je napustio Studenicu i otišao na Svetu goru, gde se priključio svom sinu Savi. Tamo su, uz dopuštenje cara Aleksija III, podigli srpski manastir Hilandar, u kome se Nemanja i upokojio u februaru 1199. godine.

Početkom 13. veka, za Srbiju su nastala teška i smutna vremena. Vukan, udeoni knez, koji je nosio po dukljanskoj tradiciji kraljevsku titulu, uz pomoć Ugara zbacio je brata Stefana sa velikožupanskog trona. Međutim, u sukobu Bugarske i Ugarske, teško je postradala Vukanova Srbija.

Godine 1203, opustošili su je Bugari. Stefan, koga je brat Vukan zbacio s vlasti, uspeo je da, u haosu koji je nastao, povrati presto. Posledice tog bratoubilačkog sukoba bile su veoma teške. Ratna razaranja odnela su mnogo žrtava, a glad i zaraze su pokosili veći deo stanovništva.

Na kraju, braća su se pomirila i uspostavljeno je stanje kakvo je bilo i u vreme Nemanjinog silaska sa vlasti. Da bi se učvrstio uspostavljeni mir, monah Sava je krenuo u otadžbinu noseći Nemanjine mošti. Na granici, dočekala su ih pomirena braća, koja su ih dopratila do Studenice, mesta Nemanjinog večnog pokoja.

Godine 1204, krstaši osvajaju Carigrad, što dovodi do sloma Vizantije. Srbija dobija nove susede, koji nastoje da na Balkanu preuzmu ulogu potisnutog Carstva. Izbijaju novi ratovi, koji kao posledicu imaju znatne promene granica.

U tim ratnim vremenima, Stefan Nemanjić je uspeo da konačno stabilizuje vlast u niškoj oblasti, Vranju i gornjem toku Južne Morave. Tako se pod kontrolom srpske države našla velika deonica izuzetno značajnog puta koji je povezivao Evropu sa Carigradom i Bliskim istokom. Bilo je to važno područje na koje su pretendovali i susedi, tako da će ga Srbi tokom celog 13. i 14. veka uporno braniti i postepeno proširivati.

Stefan Nemanjić nije samo ratovao već je uspostavljao i prijateljske odnose sa susedima. Njegov veliki uspeh predstavlja i približavanje tada uticajnoj Mletačkoj republici. Ovi prijateljski odnosi učvršćeni su Stefanovom drugom ženidbom. Ovoga puta Stefan se venčao sa Anom, unukom mletačkog dužda Enrika Dandola.

Posle dve decenije vladavine, kralj Stefan Prvovenčani, uz savete i pomoć Save, započeo je građenje svoje zadužbine u Žiči. Žiča nije samo bila zadužbina Stefana Nemanjića već i mesto krunisanja potonjih srpskih vladara iz loze Nemanjića.

Put do dobijanja krune bio je trnovit, jer u to vreme srpskom vladaru krunu nije mogao dati vizantijski car, nego samo papa. Od 1204. godine, Stefan Prvovenčani je pokušavao na razne načine da od pape dobije krunu, što je nailazilo na otpor među sveštenstvom Raške episkopije. Godine 1217, papski legati su došli u Ras i krunisali ga.

Kralj Stefan Prvovenčani umro je 1227. godine.