Evropa i Srbi: Mala Srbija u Velikom ratu

Naš istaknuti istoričar mlađe generacije, dr Miloš Ković, veoma dobro poznaje britansko-srpske odnose, dubinske motive, zakulisne igre i realan značaj Britanske imperije - koja je po prostranstvu, bila najveća u istoriji - za otpočinjanje tok i ishod Prvog svetskog rata.

Kako je Britanija reagovala na novu realnost, nakon Prvog srpskog ustanka? Naime, pod kojim okolnostima nastaje rusofobija Britanaca, kao fenomen dugog trajanja i može li se reći da je rukavac britanske rusofobije - srbofobija, sve do danas?
Zašto su balkanski nacionalni pokreti poslužiti kao povod za početak britansko-ruskog sukoba i britansko-turskog savezništva?
Kada su Britanci počeli da zagovaraju proterivanje Osmanlija sa Balkana i zašto je uslov bio da ih zameni "civilizovanija" Austrija?
Saznaćemo i u kakvom odnosu stoji čuveno, često osporavano i u neznanju problematizovano Garašaninovo "Načertanije" i Britanci?

"Saradnja kneza Miloša sa Britancima postavila je osnove za nastanak Načertanija Ilije Garašanina 1844. Prema planovima uticajnih krugova u Parizu i Londonu, i poljskih emigranata koji su Garašanina snabdeli prethodnim nacrtima za ovaj dokument, Srbija je trebalo da postane stožer okupljanja Srba i Južnih Slovena, ali i glavno oruđe Zapada u potiskivanju Rusije sa Balkana. Garašanin je tada zagovarao okretanje Srbije ka Francuskoj i Velikoj Britaniji, da bi se oslabio uticaj Rusije i Austrije, zemalja koje su, po njegovom mišljenju, u srpskom pitanju imale previše neposrednih interesa."

Nakon Berlinskog kongresa Austro-Ugarska je postala svojevrsni "nadzorni organ" u Bosni, uz blagoslov kneza Milana, koji se okretao Monarhiji, nezadovoljan povlačenjem Rusije sa Balkana... Kako je Britanija gledala na ovakav razvoj događaja?

Zašto se odnosi Britanije i Osmanlija temeljno menjaju i suštinski narušavaju, nakon 1878? Naime, na Berlinskom kongresu Britanci su, u skladu sa prethodnim dogovorom sa Đulom Andrašijem, predložili ulazak trupa Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu, a Dizraeli će i u narednim godinama podržavati prodor Austro-Ugarske ka jugoistoku.

On se zalagao i za podršku Albanskoj ligi, koja je pružala otpor teritorijalnim proširenjima Srbije, Crne Gore i Grčke...

Saznaćemo i kako je stvaranje Antante doprinelo da se popravi odnos Britanije i Srbije, koji je drastično bio narušen zbog ubistva poslednjeg Obrenovića. Stoga se Srbija sve do 1906. nalazila pod diplomatskim bojkotom Britanije. Njen ugled u britanskoj javnosti bio je izuzetno loš. To najbolje pokazuju i predrasude koje su prema Srbiji negovali Siton-Votson, Henri Vikam Stid, Artur Evans.

Ali, stvari se menjaju i preko Rusije, Britanija postaje jedan od oslonaca Srbije... To će se pokazati u vreme Aneksione krize. No pokazaće se vrlo jasno da to ne podrazumeva preuzimanje bilo kakvog rizika za Britaniju zbog Srbije.

Britanski politički pragmatizam je opštepoznat. Kako se on ispoljio u Prvom svetskom ratu? Britanija će svom starom savezniku, Osmanskom carstvu, zadati odlučujuće udarce, i to u savezništvu sa tradicionalnim neprijateljima, Rusijom i Srbijom...

Napokon, postaće nam jasnije reakcije Britanije na jugoslovenski program srpske vlade, obelodanjen Niškom deklaracijom, decembra 1914. Naime, umesto uništenja Austro-Ugarske i stvaranja jugoslovenske države, Britanija i sile Antante nudile su Srbiji pripajanje Bosne i Hercegovine, dela Dalmacije, dela Makedonije i južne Ugarske. Tek posle konačnog neuspeha pregovora sa Austro-Ugarskom o separatnom miru, u proleće 1918, Britanija i Francuska počele su da prihvataju neumitnost raspadanja Dvojne monarhije i nastanka jugoslovenske države...

Siton-Votson se, u anglosaksonskoj kulturi, i danas smatra autoritetom za istoriju Habsburške monarhije, Centralne i Jugoistočne Evrope. Stoga je značajno da saznamo i kakvi su bili njegovi stavovi o Srbiji i Srbima? "Siton-Votson se u toku rata posvetio uveravanju britanskog javnog mnenja u nužnost stvaranja jugoslovenske države, kao nove prepreke u prodoru suparničkih sila na Balkan... U Siton-Votsonovoj argumentaciji najzanimljiviji je bio njegov "balkanistički diskurs", po kome se podrazumevalo da su "laži" i "spletke" bile nešto što je karakteristično za "politički Balkan"... Britanci su, još od srednjeg veka, Srbe smatrali primitivnim varvarima..."

U tom kontekstu, značajno je znati koje su bile i ostale konstante spoljne politike Velike Britanije prema Srbiji i Srbima?

Urednik, scenarista i voditelj: Vojislav Laletin
Realizacija: Jelisaveta Janić